Περί Βιοποικιλότητας

Τι είναι βιοποικιλότητα. Η σημασία της για τη ζωή και τον άνθρωπο.

«Βιοποικιλότητα – η απέραντη ποικιλία της Ζωής πάνω στη Γη- που κάνει τον πλανήτη μας όχι μόνο βιώσιμο αλλά και όμορφο»¹. Είναι ο πλούτος της φυσικής ζωής και αφορά από τα μόρια DNA ως τα μεγάλα οικοσυστήματα. Είναι η πανίδα και η χλωρίδα, ο μικροβιακός κόσμος και η ποικιλία των σπόρων. Είναι η αλυσίδα της ζωής μέσα από τη διαφορετικότητα αλλά και τη συνύπαρξη-αλληλεξάρτηση.

Δισεκατομμύρια χρόνια η ζωή εξελίσσεται, προσαρμόζεται, μεταλλάσσεται, μεταμορφώνεται ή αναδύεται μέσα από παλαιότερες μορφές και είδη, με έναν απερίγραπτο και εκπληκτικό (αισθητικά ή φιλοσοφικά) τρόπο. Τίποτα δεν είναι ίδιο. Από τον πιο ασήμαντο μικροοργανισμό ως τις γαλάζιες φάλαινες ή τις γιγάντιες σεγκόγιες, όλα είναι διαφορετικά και περιέχουν τη δυναμικότητα – το σπέρμα του νέου, «μέσα από τη φυσική επιλογή»².

Η ζωή θα μπορούσε να παραμείνει σε ένα επίπεδο μικροκυτταρικών ειδών. «Άλλωστε το πιο ανταγωνιστικό είδος στη φύση είναι η αμοιβάδα: δισεκατομμύρια χρόνια καταφέρνει να επιβιώνει ως είδος»³. Η ποικιλότητα συνεπώς είναι όψη της ζωής ή καλύτερα κατάκτησή της. Αν μάλιστα προσπαθούσαμε να δούμε τι εννοούμε με τη γνωστή φράση «το θαύμα της Ζωής» θα διαπιστώναμε ότι αναφερόμαστε στη βιοποικιλότητα, αφού στην ουσία είναι η έκ-πληξή της. Πέρα όμως από αυτό η βιοποικιλότητα είναι η υγεία της ζωής και εξαιτίας αυτού του αδιαμφισβήτητου δεδομένου, παίζει ένα θεμελιώδη ρόλο στην επιβίωση, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της. Καθαρίζει τον αέρα και το νερό, εμπλουτίζει το έδαφος με ιχνοστοιχεία και το εξυγιαίνει, είναι η βάση της διατροφής και της συνέχειας της ζωής.

Τι συμβαίνει σήμερα με τη βιοποικιλότητα;

«Είμαστε τεχνολογικά παντοδύναμοι απέναντι στα ζώα και τα φυτά (πάντα βέβαια μέσα σε ορισμένες συνθήκες γιατί η χημεία της ζωής δεν είναι υπάκουη στις σχέσεις κυριαρχίας και εξουσίας). Σ’ αυτό λοιπόν το πεδίο δοκιμαζόμαστε και δοκιμάζουμε τη βιοποικιλότητα, μέσα από τον τρόπο παραγωγής μας (πχ βιομηχανίες και αγροτικός τομέας), τα χόμπυ μας, τις πόλεις μας, τις συγκοινωνίες μας, τη διατροφή μας, την υλοτομία, τη μεταφορά ειδών σε άλλα οικοσυστήματα με καταστροφικά αποτελέσματα κλπ. Έχουμε εν ολίγοις ένα περιβαλλοντικό αποτύπωμα που ασκεί μια φοβερή πίεση στη βιοποικιλότητα. Όμως πέρα από αυτό δοκιμάζεται και η αντίληψη μας για το αδύναμο oν που δε μπορεί να διεκδικήσει δικαιώματα για την αξία και το δικαίωμα στη ζωή, για την οικολογική διαφορετικότητα και ετερότητα»⁴.

Σύμφωνα με έκθεση των Ηνωμένων Εθνών η οποία δημοσιεύτηκε την παγκόσμια μέρα για τη βιοποικιλότητα το Μάιο του 2010, το 1/3 όλων των ειδών ζώων και φυτών κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Σύμφωνα με τον κ. Τζογκλάφ ο ρυθμός εξαφάνισης των ειδών είναι κατά 1000 φορές μεγαλύτερος από τον φυσιολογικό, όπως αυτός είχε καταγραφεί ιστορικά. Πολλά από τα είδη που κινδυνεύουν προς εξαφάνιση (21% των θηλαστικών, 30% των αμφιβίων, 36% των ασπόνδυλων και 70% των φυτών) είναι άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων καθώς από αυτά εξαρτάται η διατροφή τους και η παραγωγή ζωτικών για την ζωή τους υλικών.

Επιπλέον το 50% των θαλάσσιων οικοσυστημάτων έχει ήδη υπερβεί το σημείο επικινδυνότητας λόγω της υπερεκμετάλλευσης και άλλο ένα 25% θεωρείται ότι βρίσκεται σε οριακό σημείο. Στον οικονομικό τομέα τα παραπάνω δεδομένα οδηγούν στην εκτίμηση ότι σύντομα θα βρεθούν σε κίνδυνο 27 εκατομμύρια θέσεις εργασίας, ενώ αναμένεται να υπάρξουν απώλειες ύψους 80 έως και 100 δισεκατομμυρίων δολαρίων από τον τομέα της αλιείας.

Πέραν της ανυπολόγιστης οικολογικής καταστροφής το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών εκτιμά ότι εάν η σχέση επιχειρήσεων-περιβάλλοντος παραμείνει στα σημερινά επίπεδα (“business as usual”), οι οικονομικές απώλειες που θα προέρχονται από την κακή διαχείριση των τομέων της βιοποικιλότητας και διαχείρισης των οικοσυστημάτων, θα ανέλθουν στο 7% του παγκόσμιου Α.Ε.Π. έως το 2050!

Συχνά το έδαφος θεωρείται δεδομένο αλλά παρόλα αυτά είναι εξαιρετικά σημαντικό για την οικονομική μας ευημερία και την ποιότητα της ζωής μας. Τον Σεπτέμβριο του 2006 η Eυρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε μία στρατηγική με σκοπό να διασφαλίσει ότι το ευρωπαϊκό έδαφος θα παραμείνει υγιές και ικανό να αντέξει ανθρώπινες δραστηριότητες και οικοσυστήματα. Η πρόταση έγινε σε μία στιγμή που αυξάνεται η υποβάθμιση της βιοποικιλότητας του εδάφους, υποσκάπτοντας τη βιωσιμότητα και τη μακροχρόνια ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κοστίζοντας μέχρι και 38 δισεκατομμύρια ευρώ το χρόνο.⁵

«Εξαρτόμαστε άμεσα από το φυσικό πλούτο του πλανήτη μας για την τροφή, την ενέργεια, το ξύλο, τα φυσικά υλικά, τον καθαρό αέρα ή το καθαρό νερό, τα οποία κάνουν τη ζωή δυνατή και στηρίζουν την οικονομία μας. Αλλά ταυτόχρονα στρεφόμαστε προς το φυσικό περιβάλλον και για άλλα λιγότερο χειροπιαστά πράγματα, όπως η αισθητική απόλαυση, η καλλιτεχνική έμπνευση και η αναζωογόνηση»⁶. Η καταστροφή των οικοσυστημάτων λοιπόν πέρα από οικονομική ζημία είναι και μια αισθητική καταστροφή.

Πόσο γνωστό είναι το πρόβλημα;

Πρόσφατη έρευνα του Ευρωβαρομέτρου δείχνει ότι οι περισσότεροι ευρωπαίοι δε θεωρούν πως είναι καλά ενημερωμένοι σχετικά με την βιοποικιλότητα. Η έρευνα «Νέες προσεγγίσεις της βιοποικιλότητας» αποκαλύπτει ότι μόνο το 38% των ευρωπαίων γνωρίζει τη σημασία το όρου, αν και το 28% τον έχει ακούσει αλλά δεν γνωρίζει τη σημασία του.⁷

Το νούμερο είναι εξαιρετικά μικρό μπροστά στο μέγεθος του προβλήματος και δείχνει την έλλειψη ενημέρωσης του κόσμου για τη σημασία της βιοποικιλότητας αλλά και την ευθύνη των περιβαλλοντικών οργανώσεων και των πολιτειακών φορέων να το αναδείξουν.

Τι πρέπει να κάνουμε;

Το 2010 ανακηρύχτηκε ως Παγκόσμιο έτος Βιοποικιλότητας. Μέχρι σήμερα αποδείχθηκε πως οι συμβολισμοί αυτοί είναι αδύναμοι και αναποτελεσματικοί. Ελάχιστες εκδηλώσεις και ακόμη λιγότερες αποφάσεις αποδεικνύουν πως όταν δεν αντιλαμβανόμαστε ένα πρόβλημα δεν κάνουμε και τίποτα για να το επιλύσουμε.

Και όμως ένα σπάσιμο στην αλυσίδα της ζωής (πχ η εξαφάνιση ενός είδους) μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή ολόκληρων οικοσυστημάτων και σε εξαθλίωση εκατομμύρια ανθρώπων (καταστροφή ολόκληρων δασών ή αγροτικών παραγωγών).

Η ανθρώπινη παρέμβαση στη βιοποικιλότητα είτε με γενετικά τροποποιημένους σπόρους, είτε με ευγονική επιλογή με κριτήρια επιλεξιμότητας την απόδοση (πχ κάποια είδη βοοειδών για μεγαλύτερη απόδοση κρέατος) αποδεικνύει πως η μηχανική και εργαλειακή σκέψη του βιομηχανικού μας τρόπου παραγωγής δε μπορεί να αντιληφθεί τη σημασία της ποικιλότητας και θα συνεχίσει να δρα καταστροφικά αν δεν αλλάξει νοοτροπία. Αλλαγή νοοτροπίας όμως σημαίνει ευαισθητοποίηση, οικονομικό και κοινωνικό αναστοχασμό. Γιατί μόνο αυτός θα μπορέσει να επιφέρει αλλαγές καθώς είναι προϋπόθεση να αλλάξει πρώτα η συνείδηση για να έχουμε τις αλλαγές στις καθημερινές μας πρακτικές.

Μέχρι τότε τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο είναι αναγκαία όχι μόνο η εφαρμογή και υλοποίηση μακροπρόθεσμων προγραμμάτων για την προστασία και διατήρηση της βιοποικιλότητας, αλλά και η σωστή λειτουργία αντίστοιχων μηχανισμών επίβλεψης τους.

Οι προστατευόμενες περιοχές πρέπει να αυξηθούν και να αποτελέσουν νησίδες βιοποικιλότητας μέσα στις οποίες η ανθρώπινη παρέμβαση θα είναι ανύπαρκτη.

Τα τοπικά είδη και ποικιλίες θα πρέπει να προστατευτούν και κάτω από την προστασία αυτή να ευδοκιμήσουν και να αυξήσουν τον πληθυσμό τους.

Η βιολογική καλλιέργεια θα πρέπει να γενικευτεί ως τρόπος παραγωγής και να ενσωματώσει τις τοπικές ποικιλίες σπόρων που σήμερα τείνουν να εξαφανιστούν και να αντικατασταθούν από ελάχιστες.

Να προστατευθούν τα αιωνόβια δάση λόγω της έντασης της βιοποικιλίας μέσα σ’ αυτά.

Να σταματήσει η υπεραλίευση με απαγορεύσεις ως προς τους παράγοντες εκείνους που την επιτρέπουν και να ορισθούν μεγάλα παγκόσμια, αλλά και μικρότερα τοπικά θαλάσσια πάρκα, δίνοντας έμφαση στην απαγόρευση αλίευσης σε ευαίσθητα θαλάσσια οικοσυστήματα όπως αυτά που βρίσκονται κοντά στους πόλους.

Γιώργος Μαυρουλέας

Βιβλιογραφικές παραπομπές

¹Europian Commission-Environment, Nature and Biodiversity

² Κάρολος Δαρβίνος: Η καταγωγή των ειδών

³ Helmut Willke: Εισαγωγή στη Συστημική θεωρία

⁴Γιάννης Ζήσης: Βιοποικιλότητα: η δική μας προσέγγιση

⁵Europian Commission [τα στοιχεία είναι από την ιστοσελίδα της ΜΚΟ Σόλων] http://www.solon.org.gr/index.php/2008-07-15-19-15-04/59-2008-07-15-14-21-06/643-prostasia-edafous.html

⁶Europian Commission-Environment, Nature and Biodiversity

⁷Ευρωβαρόμετρο περί βιοποικιλότητας:

http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm