Στις 18 Μαρτίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος, παρακολούθησα τη διάλεξη του καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου , Θεοδόση Τάσιου. Ήταν η πρώτη ομιλία του κύκλου "Φιλοσοφία και Κοινωνία" με θέμα : "Οι Κοινωνίες των Ζώων" που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων "Megaron Plus" του οργανισμού Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.Η ομιλία του με ενθουσίασε, ήταν τουλάχιστον για μένα, η καλύτερη ομιλία που έχω ακούσει για τις κοινωνίες των ζώων, τις τόσο όμοιες με τις δικές μας, ασχέτως αν εμείς δεν τις κατανοούμε ακόμη.
Ήταν μια ομιλία που έδινε φτερά στα πόδια των φιλόζωων και τροφή για σκέψη στους μη φιλόζωους... Σε ποιό Σωτήριο Έτος άραγε τα δικαιώματα των ζώων θα κατοχυρωθούν συνταγματικά και τα ζώα θα πάψουν να θεωρούνται ως αντ
ικείμενα και μάλιστα πολλές φορές ως αντικείμενα μιας χρήσης;
Ρόζα Μηνακούλη
Η αυτοσυνειδησία των ζώων
ΘΕΟΔΟΣΗΣ Π. ΤΑΣΙΟΣ Κυριακή 14 Μαρτίου 2010
Έστω και σε καιρούς προβλημάτων κατεξοχήν ανθρωποκεντρικών, δέν θα έβλαφτε να επανέλθουμε σ΄ένα παλαιό ερώτημα που θα μπορούσε να αμβλύνει τη «ζωώδη» περί Ζώων αντίληψή μας- με την ελπίδα οτι θα νοιώσουμε σεβαστικότερα (άρα παρηγορητικότερα) τη ροή του ποταμού της Ζωής, μέσα σ΄ένα κρύο και άβιο Σύμπαν.
Για ν΄απαντήσομε στο περι Αυτοσυνειδησίας των Ζώων ερώτημα (δηλαδή για την περι Εαυτότητας ενδεχόμενη συναίσθησή τους), μπορούμε να ξεκινήσομε (i) απ΄τη Σωματική αυτογνωσία (εύκολο θέμα), (ii) απ΄τη Χρονική Μνήμη (έχει τώρα αποδειχθεί οτι πλείστα ζώα διαθέτουν αίσθηση καί του Μέλλοντος), και (iii) απ΄την αντίληψη περι Ετερότητας- ιδίως δέ μέσω της ετερονοογνωσίας (mindreading) η οποία έχει αναγνωρισθεί πειραματικώς.
Όμως, η σημαντικότερη συμβολή στη διερεύνηση του προβλήματος είναι να πάμε κατευθείαν στο ζήτημα της Αυτογνωσίας (metacognition) - δηλαδή στην αντίληψη «του νού για τον ίδιον τον νού».
Λοιπόν, το πρώτο πράγμα που νομίζω οτι ενδιαφέρει εδώ είναι το γεγονός οτι η Lucy η χιμπαντζού εγνώριζε και χρησιμοποιούσε τη λέξη «πόνος»- άρα εγνώριζε την έννοια πόνος, εγνώριζε δηλαδή μια κατάσταση του Εαυτού-της. Το δεύτερο, εξ ίσου σημαντικό, είναι τα πειράματα Ηampton, 2005 και Son et al., 2005, με τα οποία μετρούνταν ο «βαθμός εμπιστοσύνης» τον οποίον οι ίδιοι οι μακάκοι απέδιδαν στη γνώμη τους: Είχαν πράγματι την τάση να κάνουν τολμηρότερες επιλογές μόνον όταν ήσαν ικανοί να κάμουν πιο αξιόπιστες κρίσεις. Οι ερευνητές δεν ισχυρίζονται (ακόμα) οτι τα ζώα αυτά έχουν ακριβή «επίγνωση της επίγνωσής-των (τούτο δε επειδή επίγνωση μιας «διανοητικής» κατάστασης της βιολογικής μηχανής, σημαίνει οτι η μηχανή έχει ήδη δομήσει μιαν αίσθηση Εαυτότητας. Ανάλογα είναι τα πειράματα του D. Smith απ΄το 2005: Πίθηκοι είχαν εκμάθει να χειρίζονται το χειριστήριο ενος υπολογιστή, στου οποίου την οθόνη παρουσιάζονταν οπτικά μορφώματα. Στις ορθές απαντήσεις αμείβονταν με τροφή- στις λανθασμένες τιμωρούνταν με πολύωρη διακοπή απ΄το παιχνίδι. Μετά απ΄ αυτήν την φάση του πειράματος, τους δόθηκε η δυνατότητα (όπως και στα σχετικά παίγνια στην ανθρώπινη τηλεόραση) να χρησιμοποιούν ενα πλήκτρο «πάμε παρακάτω» (pass) για την περίπτωση που αμφέβαλλαν για την απάντησή τους. Οπότε δέν ελάμβαναν αμοιβή, ούτε όμως και ποινή, αλλά τους έθεταν επόμενη ερώτηση. Ετσι λοιπόν αποδείχθηκε οτι τα ζώα όταν εδίσταζαν πέρα απο ενα χρονικό διάστημα, πατούσαν το «pass»- ένδειξη οτι αποτιμούσαν την ίδια-τους τη στάθμη εμπιστοσύνης στις γνώσεις τους, κι ανεγνώριζαν αβεβαιότητα. Τα πειράματα συνεχίσθηκαν με εκτεταμένες βελτιώσεις, ώστε να αποκλεισθούν άλλες πιθανές ερμηνείες της συμπεριφοράς των ζώων. Ετσι, ανεξαρτήτως με τους προβληματισμούς της συνεχιζόμενης έρευνας, διαθέτομε μια σημαντική καταρχήν ένδειξη αυτονοογνωσίας - το υψηλότερο σκαλί ανάπτυξης της Αυτοσυνειδησίας.
Για το ίδιο αντικείμενο, μπορούμε να αξιολογήσομε και τις έρευνες για την αντίδραση πρωτευόντων μπροστά στον καθρέφτη- άραγε αναγνωρίζουν τον «εαυτό-τους»; Το θέμα είναι εννοιολογικώς περίπλοκο για να μπορεί να αναπτυχθεί επαρκώς εδώ. Μπορούμε μόνον να πούμε οτι η ενώπιον κατόπτρου εξέταση εικόνας, δέν συνιστά κατ΄ανάγκην απόδειξη εαυτότητας- θα μπορούσε η εικόνα να ανήκει σε άλλο γνωστό ζώο. Τώρα όμως που τα πειράματα (i) επεκτάθηκαν σε δελφίνια (2001) και σε ελέφαντες (2006), ενώ (ii) εκλεπτύνθηκαν ως προς τις συνθήκες εκτέλεσης και τις μεθόδους αποτίμησης, αναμένονται και απο εκεί σημαντικά πρόσθετα στοιχεία. Πάντως, στη διεθνή επι του θέματος βιβλιογραφία σήμερα, παραμένουν λίγες αμφισβητήσεις περί μιας μορφής (και μιας «στάθμης») Αυτοσυνειδησιακότητας των θηλαστικών, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τους ανθρώπους- απ΄τη βρεφική προς την νηπιακή ηλικία, κι απ΄ την υγιή στην ψυχικώς ασταθή κατάσταση. Θέλω δηλαδή να πω οτι το πρόβλημα της «Αυτοσυνειδησιακότητας» δεν επιδέχεται άσπρη ή μαύρη επιλογή («υπάρχει δεν υπάρχει»). Στο 11ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ελλ. Φιλοσοφικής Εταιρείας (2008), είχα υποδείξει τους μηχανισμούς απόκτησης και τις στάθμες εκλέπτυνσης αυτής της Συστημικής Υπεριδιότητας στην περίπτωση του Ανθρώπου. Εύλογο είναι να αναμένονται και στην περίπτωση των άλλων Ζώων τέτοιες ενδεχόμενες διαβαθμίσεις Αυτοσυνειδησιακότητας.
Θα έπρεπε όμως να ιδούμε και την επι του θέματος (πλάγια) συμβολή της γλωσσικής ικανότητας των ζώων. Αν αποδειχθεί οτι τα ζώα διαθέτουν πρωτο-γλωσσικές ή και γλωσσικές ικανότητες, τότε το περι Αυτοσυνειδησιακότητάς-τους πρόβλημα θα έχει βρεί βεβαιότερες λύσεις.
Αλλα περι του «γλωσσικού» ζητήματος άλλοτε...
Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
Η «ηθική» και τα ζώα
1. Κατά την αντίληψη του γράφοντος, αυτό που λέμε «ηθική» συμπεριφορά συνδέεται πιθανότατα με δύο, αλληλένδετους άλλωστε, σκοπούςπου υπηρετούν το Είναι (την Αυτοσυντηρησία καί την Αυτοεπιβεβαίωσή-μου): Δηλαδή συνδέεται αφενός με την Αλληλεγγύη (προϋπόθεση για την πρακτική επιβίωση της Ομάδας), και αφετέρου με την Συμπάθεια (την υποστασιακή ανάγκη να δομώ και να συντηρώ ενα Εγώ, καθρεφτιζόμενος στα μάτια του Αλλου). Αν νοιώθουμε την ανάγκη να αποπειραθούμε μιαν αποσαφήνιση της έννοιας της ηθικότητας (μιαν ενδεχόμενη ελάφρυνση απο μυθοποιητικά χαρακτηριστικά. Οπως το «μυστικό χάρισμα που δόθηκε στον άνθρωπο να διακρίνει το καλό απ΄ το κακό». Ή, όπως ο ορισμός της ηθικότητας ως «υπακοής στις δείνα εντολές»- θρησκευτικής συνήθως προελεύσεως...), τότε η ως άνω διττή λειτουργία του Ηθους, μπορεί ν΄ αποτελέσει κι ενα χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση των κοινωνιών των ανθρώπων καί των ζώων.
Σημειωτέον οτι η θεώρηση αυτή δέν αντιφάσκει με την εξελικτική ερμηνεία της ηθικής, αφού αναγνωρίζει την ισχυροποίηση της Ομάδας χάρις στην «ηθική» συμπεριφορά των μελών-της (και επομένως την απόκτηση σπουδαίου πλεονεκτήματος στον εξελικτικό ανταγωνισμό- για να επιβιώσουν τελικώς μόνον εκείνες οι Ομάδες των οποίων τα μέλη νοιώθουν αυτήν την ηθική). Η διττή ερμηνεία την οποία ακολουθούμε, προσθέτει απλώς άλλο ένα κίνητρο ηθικής συμπεριφοράς (κίνητρο για την ικανοποίηση και μιας άλλης κατηγορίας υπαρξιακών αναγκών)- χωρίς καθόλου να αρνείται την πρώτη ερμηνεία.
Ανάλογα, η ως άνω διττή ερμηνεία δέν αντιφάσκει ούτε και προς την ιδεαλιστική άποψη της «ικανότητας του Ανθρώπου να ακολουθεί το Αγαπάτε Αλλήλους»: Πράγματι, η δεύτερη λειτουργία του ήθους την οποία υποθέτουμε εδώ, υποδεικνύει το άμεσο υποστασιακό κέρδος που έχεις όταν συμπάσχεις με τον Πλησίον σου. Με αυτά τα δεδομένα, σ΄ αυτά που ακολουθούν θα αποδίδομε τον όρο «ηθικό» σε κάθε χαρακτηριστικό συμπεριφοράς ζώων ή ανθρώπων το οποίο θα αντικρίζει μιάν απ΄ τις δυό ή αμφότερες τις λειτουργίες του ηθικού ενεργήματος τις οποίες διατυπώσαμε στην αρχή αυτής της παραγράφου.
2. Ετσι, θα ονομάζεται «ηθική» η συμπεριφορά-μου όταν φροντίζω και αγαπάω ενα οικόσιτο ζώο, επειδή α) μου προσφέρει ορισμένες πρακτικές υπηρεσίες (κυνηγάει ποντίκια, γαβγίζει εχθρούς ή κελαηδάει προς τέρψιν μου), αλλα καί β) γουργουρίζει απ΄ τη συντροφιάμου, με κυττάει έντονα στα μάτια για να με καταλάβει, ή φτερουγίζει και κάθεται ευχαριστημένο στον ώμομου, αντί να φύγει απ΄ το ανοιχτό παράθυρο: (Σήμερα, μυριάδες άνθρωποι ομολογούν ευθέως την υποστασιακή πλήρωση που νοιώθουν τις στιγμές που ο σκύλος τους τους υποδέχεται με ξέφρενα κινήματα της ουράς). Θα ονομάζαμε επίσης «ηθική» τη στάση όσων αγωνίζονται για τη δημοσιοποίηση φριχτών βασανιστηρίων που ασκούνται πάνω σε ζώα μαζικής βιομηχανικής εκτροφής- για να μπορούμε κάμποσοι απο μάς να ξεσαλώνομε στην κανιβαλική κρεωφαγία- με όλες τις καταστροφικές συνέπειες για την ίδια την υγεία μας. Και είναι όντως «ηθικός» ο αγώνας ορισμένης κατηγορίας ακτιβιστών για τα δικαιώματα των ζώων, οι οποίοι επέτυχαν σταδιακά την υποκατάσταση κάμποσων βασανιζόμενων πειραματόζωων, απο επιστημονικές ανέμβιες δοκιμασίες (π.χ. απ΄ τις δοκιμές καλλυντικών σε τεχνητό δέρμα, μέχρι τις γενετικές διερευνήσεις των συνεπειών ορισμένων φαρμάκων). Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η διεθνής σήμερα μέριμνα ενάντια στην εξαφάνιση ειδών του ζωικού βασιλείου: Οχι μόνον διοτι καταλάβαμε το πολύτιμο πρακτικό αγαθό της βιοποικιλότητας, αλλα και διοτι αρχίσαμε να έχομε τύψεις για τον πολλαπλό πόνο που προκαλούμε σε έμβια όντα - κι άμα συναισθάνεσαι απάνω-σου τον πόνο του Αλλου, βρίσκεσαι πλησίστιος μέσα στην υπαρξιακή χαρά του Ηθους. (Αν τυχόν την βρίσκεις δηλαδή- διοτι δέν την έχομε όλοι αυτήν την συναισθηματική ευφυΐα).
Έχομε τώρα την ελπίδα να πληροφορηθούμε οτι δέν είμαστε κατάμονοι πάνω σ΄ αυτόν τον κόκκο σκόνης ενος κρύου, σιωπηρού και άπειρου Σύμπαντος.
Θα παραθέσω εδώ προχείρως μερικά ευρήματα (έστω και χωρίς βιβλιογραφικές παραπομπές) τα οποία ενδυναμώνουν την αντίληψή-μας οτι ετούτα τα επι γής συγγενή ζωντανά, δέν μας μοιάζουν μόνον κατα το οτι χαίρονται και πονάνε, αλλα και διοτι πολλές φορές συμπεριφέρονται κατα τρόπον «ηθικόν».
Το παιχνίδι ζώου προς ζώον (ή προς άνθρωπο) συνιστά σύμβαση αυτοπεριορισμού («σε δαγνώνω στα ψέματα»)- συνιστά δηλαδή πράξη ηθικού χαρακτήρα, ακόμα κι ανάμεσα σε δύο άγριους λύκους. Πεινασμένοι μικροπίθηκοι Ινδιών αρνούνται να λάβουν τροφή όταν η κίνησή-τους προκαλεί πόνον σε διπλανούς-τους πιθήκους. (Δέν θα πιστέψετε βέβαια: το ίδιο γίνεται και σε πείραμα με ποντίκια). Πεινασμένοι πίθηκοι παίρνουν γρήγορα τη μερίδα-τους ρίχνοντας κέρμα σε μια σχισμή: Κι όταν μια γριά πιθηκίνα δέν τα καταφέρνει, ο διπλανός της βάζει το κέρμα στη σχισμή-της και την αφήνει να λάβει την τροφή της. Η ερυθρόστηθη χήνα της βόρειας Ευρώπης, αφήνει τα αβγά-της κοντά σε φωλιά γερακίνας, για να τα προστατέψει απ΄ τις αλεπούδες: Το γεράκι δέν τα πειράζει, αφού η χήνα το ειδοποιεί πότε πλησιάζει αλεπού θέτοντας σε κίνδυνο και τα γερακίσια αυγά. Αλληλεγγύη «μόνον», θα μου πείτε: Πόσοι άνθρωποι όμως κατασπαράζουν τον ευεργέτη τους; Εν αντιθέσει με το δελφίνι της Αραβίας το οποίο, χάρις σ΄ ένα κωφάλαλο παιδί δεινόν κολυμβητή, ελευθερώθηκε απο δίχτυα, κι έκτοτε παίζει ευτυχισμένο μόνον μαζί του (χρόνια τώρα)- ζηλεύοντας άμα το βλέπει να κολυμπάει με άλλα παιδιά...
Ιδέστε και μια απόδειξη αισθήματος δικαίου: Ενας πολύ συνεργάσιμος και υπομονετικός σκύλος, δέν παραπονείται όταν παρ΄ όλο που σηκώνει το πόδι-του δέν παίρνει την τροφή που του υποσχέθηκαν- διαμαρτύρεται όμως και αποχωρεί οταν τον βάζουν παρέα μ΄ άλλον σκύλο και δίνουν την ανταμοιβή στον άλλον, αλλα δέν δίνουν τα υπεσχημένα στον ίδιον.
Κι ακόμα, δύο σπουδαίες αποδείξεις γενναιοδωρίας: Πολλές μαννάδες χιμπατζήδες στο Fongoli, δέχονται ορφανά χιμπαντζάκια στην οικογένεια! Ενώ (άκουσον, άκουσον), θηλυκές γορίλλες πάνε και παρηγορούν τον άρτι νικημένον αρσενικό ο οποίος αποχωρεί φοβισμένος. Ολα τούτα, βεβαίως, ανάμεσα μύριες θηριωδίες που συμβαίνουν στο ζωικό βασίλειο- στο οποίο πάντως ποτέ δέν παρατηρήθηκαν πενήντα εκατομμύρια φόνοι ζώων από ζώα του ίδιου είδους, μέσα σε πέντε χρόνια (1940-1945).
Χωρίς καμμιάν απαίτηση επιστημονικής πληρότητας, ηθέλησα απλώς να ΄πώ οτι, προς δόξαν Θεού, η Συνπάθεια την εμβίων (ανθρώπου περιλαμβανομένου) διευρύνει την υποστασιακή-μας ματιά, μαζί και με την περιβαλλοντική-μας αφύπνιση, ίσως.
http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=298215&ct=122&dt=08/11/2009
